تسبیح و کاربرد آن :
تسبیح رشته‌ای از گره ها، یا دانه‌های گیاهی، سنگی و گلی، پلاستیکی و شیشه ای می باشد که با آن شمار ذکرها و اوراد و… را نگاه می‌دارند.
استفاده از تسبیح برای به خاطر سپردن شمار ذکر و دعاها که احتمالاً از شمارش دانه‌های ریگ و گره زدن نخ شروع شده ، در میان پیروان بیشتر ادیان از جمله هندوها و بوداییان، یهودیان ومسیحیان و مسلمانان متداول بوده است.
در بسیاری از جامعه‌های کهن از تسبیح برای نگهداشت روزهای جشن و آیین‌ها، یا از آن برای طلسم و تعویذ و وسیله تفال و تزیین، یا نشانه ورود به مرحله‌ای خاص در آیین تشرف، استفاده می‌کردند.
زنان افریقا روزها و ماههای بارداریشان را با زدن گرههایی به رشته‌ای نخ محاسبه می‌کردند.
با گذشت زمان و پیشرفت فرهنگ، و ساخت ابزارهای محاسبه کاربرد تسبیح در جامعه‌ها محدودتر شد و بیشتر جنبه دینی و مذهبی یافت.
سُبحه به نماز مستحب هم گفته می شود، همچنین همان طور که در بالا ذکر شد دانه‌هاى به نخ كشيده شده جهت گفتن ذكر نیز گفته میشود.
نظرات مختلفی درب رابطه با واژۀ “تسبیح” وجود دارد : برخی این واژه به معنای سجاده و جانماز می دانند چرا که تصحیف تسلیخ یا تشلیخ به معنای سجاده و جانماز بوده
، برخی دیگر با استناد به متون ادب فارسی و اشعار برخی شاعران کهن عرب ــ که واژۀ تسبیح را عیناً به معنای رشته‌ای از مهره‌ها آورده‌اند ــ استعمال آن را «صحیح و فصیح» دانسته‌اند،
بنا برتحقیق محمد قزوینی ،
کلمه تسبیح در متون فارسی و عربی به معنای سبحه نیز به کار رفته.
خاستگاه
خاستگاه تسبیح را از آسیا می دانند، هر چند که به روشنی مشخص نیست که مردم کدام سرزمین آسیایی مبتکر آن بوده‌اند. و در بسیاری از نقوش و حجاری‌های برجسته کاخ‌های سلطنتی آشور، و در کاخ پادشاهی سناخریب در مالتای، الهه گانی مانند ایشتر و دیگر رب‌النوعها، تسبیح کوچکی از مهره در دست دارند. تسبیح در مراسم تشرف نیز نقش مهمی داشته؛ بطور مثال، برای ورود به آیین ویشنو (از خدایان آیین هندو) به گردن فردی که به 6 یا 7 سالگی می‌رسد، تسبیحی ۱۰۸ دانه می‌آویزند و اذکار خاصی را با آن به اوآموزش می‌دهند.
تسبیح ظاهراً در بسیاری از تمدن‌های کهن به عنوان ابزار ثبت اعداد، روزها و جز آنها، و برقراری ارتباط از راه نظام گره‌نویسی (هر گره به معنا و مفهوم خاص) و نشانه‌های یاد آورنده در برخی از جامعه‌ها کاربرد داشته است.
ادوارد تایلر به ساده‌ترین شکل تسبیح اشاره میکند که رشته‌ای نخی از انواع گرهها با رنگهای مختلف بود که هر گره معنایی خاص داشت.
اولین استفاده کنندگان از تسبیح
گفته‌اند که سنّت استفاده از تسبیح از آسیا به اروپا رفته و از طریق قدیس دومینیک و راهبان فرقه او در قرن سیزدهم میلادی در مسیحیت رواج یافته است، اما احتمالاً استفاده از آن در اروپا سابقه بیشتری دارد ، زیرا در روم باستان ثروتمندان رشته‌ای با ده سنگ گرانبها که هر کدام نماینده یکی از خدایان بود به گردن می‌آویختند و ظاهراً این گردنبند نوعی تعویذ بوده است ، تسبیح کلیسای کاتولیک رشته‌ای بلند با ۱۵۰ مهره است که به سه دسته ۵۰ تایی تقسیم می‌شودو به انتهای تسبیح چند مهره و یک صلیب وصل است ، تسبیح مسیحیان گاه به شکل حلقه و گاه رشته بلندی از مهره هاست.
استفاده از تسبیح در میان یهودیان، تحت تأثیر ترکهای مسلمان و یونانیان مسیحی بوده است . امروزه اهمیت و اعتبار تسبیح در میان آنان تقریباً از بین رفته و فقط در روز شنبه و روزهای مقدس ، عموماً برای سرگرمی و وقت گذرانی آن را در دست می‌گیرند.این تسبیح ۳۲ یا ۹۹ مهره دارد .
کاربرد در تمام ادیان
کاربرد تسبیح در تمام ادیان بزرگ جهان کم و بیش مرسوم بوده است. کهن‌ترین سند مکتوب مربوط به کاربرد تسبیح، متون ادبی هندو ست که به رواج استفاده از تسبیح میان برهمن‌ها اشاره میکند. در فلسفه بودا ، هر بودایی با در دست داشتن تسبیح به مثابه جزئی از کل و مهره‌ای کنار مهره‌های دیگر رشته‌ای را تشکیل می‌دهد که نهایتاً به بودا متصلشان میکند.
گاها از تسبیح، به برای تفأل و استخاره نیز استفاده میکنند
همچنین، بر اساس باورهای عامیانه، اگر بند تسبیح کسی به‌طور ناگهانی و بی هیچ علت معلومی پاره شود صاحبش به مراد خود خواهد رسید.
راهیابی به جهان اسلام
به اعتقاد بسیاری تسبیح از سوی بودایی‌های هند به اسلام راه پیدا کرده است.
برخی نیز مسیحیان (نسطوریان شرق) را عامل راهیابی تسبیح به جهان اسلام دانسته‌اند.
شمارش دعا و ذکر با تسبیح میان مسلمانان.
دربارۀ استفـاده از تسبیح در میـان اهل تسنن روایات مختلفی وجود دارد: برخی کتب حدیث اهل سنت همراه داشتن تسبیح را بـه مسلمانان توصیـه میکند و به تسبیح گـرداندن پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله نیز اشاره دارد.
شیعیان معتقدند که حضرت زهرا علیه‌السلام از نخستین کسانی بود که از تسبیح استفاده می‌کرد و برای گفتن تسبیحات پس از نماز (۳۴ تکبیر ، ۳۳ تسبیح ، ۳۳ تحمید ) رشته‌ای نخ پشمی که ۳۴ گره داشت، به کار می‌برد.
بعدها از خاک مزار حمزه عموی پیامبر (ص) تسبیحی گلین ساخت. شیعیان نیز به پیروی از حضرت زهرا (ع) برای تبرک ، از تربت کربلا، تسبیح می‌سازند. این تسبیح ها تسبیح تربت می نامند .
استفاده از تسبیح در میان اهل تصوف
برخی اعتقاد دارند که صوفیه استفاده از تسبیح را از بوداییان یا هندوها یا راهبان مسیحی کلیسای شرقی آموخته‌اند و تسبیح از طریق آنها در میان مسلمانان رایج شده است.
در رساله قشیریه درباره جنید آمده است که وی تسبیحی در دست داشت و وقتی به او اعتراض کردند، گفت : این وسیله‌ای است که مرا به خدا رسانیده و از آن جدا نخواهم شد
اعتقاد شیعه در مورد کاربرد تسبیح
استفاده از تسبیح در صدر اسلام متداول بوده؛ مثلاً گفته شده که حضرت فاطمه ع چون از پیامبر ص شنید که پس از هر نماز، گفتن ۳۴ تکبیر، ۳۳ تسبیح (سبحان الله) و ۳۳ تحمید (الحمد لله)، که به تسبیحات حضرت زهرا مشهور است ثوابی بزرگ دارد تسبیحی از نخ پشمی با ۳۴ گره تهیه کرد، تا با آن شمار اذکار را حساب نماید .
وقتی حمزه ، عموی پیامبر، حضرت فاطمه س از تربت مزار او تسبیحی برای خود ساخت.
مردم نیز بعدها از تربت حمزه تسبیح ساختند و پس از شهادت امام حسین از تربت او تسبیح ساختند.
روایتی دیگر در باره استفاده امام سجاد ع از تسبیح نقل شده که ایشان را وقتی به مجلس یزید می‌بردند آن حضرت تسبیحی در دست داشت.
از امام صادق علیه‌السلام روایت میکنند که تسبیح را برای شیعیان توصیه کردند.
مضمون تسبیح مسلمانان
اذکاری که مسلمانان در طول روز، بخصوص پس از نماز، با تسبیح ادا میکنند، معمولاً مشتمل است برشهادت به یگانگی خدا (لااله الا الله)، تکبیر، تحمید، منزه دانستن او یا تسبیح و همچنین فرستادن درود بر پیامبر، و امامان .
در بین برخی فرقه های صوفیه تسبیحی که بزرگان با آن ذکر گفته‌اند، نوعی تقدس و تبرک دارد و برای برکت بخشی، به جانشینان آنها به ارث می‌رسد.
از تسبیح برای استخاره و دفع چشم زخم نیز استفاده میشود.
شکل ظاهری تسبیح
تسبیح مسلمانان عموماً صد دانه (مهره) دارد که شاید نماد ۹۹ اسم از اسماءالحسنی به اضافه اسم جلاله الله و یا برابر اذکار تسبیحات حضرت زهرا علیهاالسلام باشد.
تسبیح صد دانه‌ای با دو مهره کوچکتر یا بزرگتر به نام «عدسک» به سه قسمت ۳۳ دانه‌ای تقسیم میشود و با احتساب مهره بزرگتری به نام «شیخک» یا «امام»، که معمولاً مخروطی است و دو سرِ رشته تسبیح را به هم وصل میکند، شمار دانه‌ها به صد می‌رسد.
تسبیحهای ۳۴ دانه‌ای نیز در میان مسلمانان رواج دارد.
برخی فرق صوفیه از تسبیح هزار دانه‌ای استفاده میکنند که در ادبیات فارسی نشانه کثرت زهد و تقوی است.
این تسبیح در مراسم خاکسپاری به کار می‌رود و ثواب اذکاری که با آن گفته میشود، به روح متوفی هدیه می‌گردد.
رنگ واندازه و جنس تسبیح
تسبیح ازگِل مانند تسبیحهای ساخته شده از تربتِ قتلگاه امام حسین علیه‌السلام و تربت آستانه امامان دیگر و بقاع متبرکه، تسبیح های شیشه با رنگ های مختلف، انواع تسبیح های پلاستیکی ، فلز برنج، فلز مس، انواع چوب درختان و گیاهان، صدف، هسته و دانه یا صمغ گیاهان، مرجان و یُسر (درختی با دانه های خوشبو به رنگ سیاه)، عقیق، یشم، یاقوت، زمرد، عاج فیل، استخوان شتر و شاخ گوزن و اخیراً با انواع پلاستیک در رنگهای مختلف ساخته میشود. رشته تسبیح از جنس پشم، ابریشم یا پلاستیک و حتی از نقره و طلا هم ساخته می شود و در اغلب تسبیحها در قسمت انتهایی امام یا شیخک، منگوله ای قرار دارد که گاه زربفت است. تسبیحهای گران قیمت را با منگوله‌های طلا و نقره و نخهای ابریشمی رنگی زینت می‌دهند .
انواع تسبیح :
تسبیح تربت که از خاک تربت امام حسین ( ع) ساخته میشود.
شیعیان عموماً از این تسبیحها استقبال میکنند، زیرا بنا بر روایات، در دست داشتن آن حتی بدون ذکر توصیه شده است.
تسبیح شاه مقصود اصل افغانی که آن را در افغانستان می‌سازند و سنگ آن از معادنی در منطقه قندهار و کابل به دست می‌آید. بیشتر تسبیح های شاه مقصود به رنگ زرد روشن سبز و زرد تیره می باشند و رنگهای سفید و قرمز این تسبیح بندرت یافت میشود.
تسبیح عقیق از معادن یمن که به تسبیح یمانی معروف است؛
تسبیح عین الهِرّه (چشم گربه) که از نوعی سنگ در هندوستان ساخته میشود.
تسبیح کهربایی
تسبیح نقره کوب که دانه های آن از یسر است و بر روی آن میخهای کوچک نقره ای برای زینت کوبیده اند.
تسبیح جوینی و علی مرادی یا شاه علی مرادی که با سنگ قرمزی که از منطقه جوین به دست می‌آمد، ساخته می‌شد و امروزه دیگر ساخته نمی‌شود.
شکل تسبیح :
تسبیحها را از لحاظ شکل به انواع زیر تقسیم میکنند .
دوکی
خرمایـی
سنجدی
تسبیحهای کروی
تسبیح های هلی
تسبیح های عدسک
اجزای تسبیح
هر رشته تسبیح از چند بخش تشکیل میشود.
سر تسبیح یا همان شرابه تسبیح دارای یک یا چند منگوله می باشند. منگوله‌های برخی تسبیحهای نفیس، زربافت یا نقره‌بافت است. بسیاری از تسبیح ها هم برای اینکه قیمت مناسب تری داشته باشند با شرابه های نخی به جای منگوله ساخته می شوند.
بعد از شرابه مهره‌ای مخروطی شکل در زیر منگوله به نام شیخک، وجود دارد. شیخک یا خلیفه بزرگتر از بقیه دانه ها و مهره ای تسبیح می باشد. مهره های تسبیح از داخل نخ های مخصوص تسبیح رد شده و هر دو سر نخ از شیخم عبور میکند و به شرابه متصل میشود،
در برخی از مناطق شیخک را خلیفه یا صوفی، امام و محراب سبحه نیز می‌نامند.
مهره‌های تسبیح معمولا به صورت یک شکل و هم‌جنس بوده. که در کنار هم بسیار زیبا و منظم نخ کشی می شوند. دو مهره شبیه عدس به نام عدسک یا عدسی که کوچکتر از دیگر مهره‌ها هستند و گاهی از جنس دیگری ساخته می‌شوند، نیز در ساخت تسبیح به کار می روند. که عدسک ها دانه‌های تسبیح را به ۳ قسمت تقسیم میکنند.
در تسبیح ۱۰۰ دانه، دانه‌ها به دو قسمت ۳۳ دانه در دو طرف شیخک، و یک قسمت ۳۴ دانه در میان دو عدسک تقسیم شده است.
در مدلی که به عنوان تسبیح 101 دانه ای شناخته می شوند. عدسک ها دانه هاا را به سه دسته 33 دانه ای تقسیم می کنند، که 99 تا دانه ی در سه دسته 33 تایی می باشند و با دوتا عدسک جمعا می شوند 101 دانه .
تسبیح بعنوان سوغات
همانطور که می دانیم در بیشتر زیارتگاهها و شهرها مذهبی، تسبیح در کنار مهر از انواع سوغاتها به شمار می‌آید و ازاین‌رو خرید و فروش تسبیح و مشاغلی همچون تسبیح بندی در آن شهرها رواج دارد.
معمولاً زائرین اماکن مقدس مُهر و تسبیحهای تبرک شده از زیارتگاهها به عنوان سوغات همراه خود برای دوستان و آشنایان به ارمغان می برند. بسیاری از مسلمانان در جانمازشان تسبیح می‌گذارند تا در فاصله میان دو نماز یا در پایان عبادت از تسبیح برای گفتن ذکر استفاده نمایند .
مهر و تسبیح تربت امام حسین (ع) و مکه برای شیعیان ارزش معنوی بالایی داشته. شیعیان در دست داشتن تسبیح تربت را اجر و ثواب می دانند و از آن برای برآوردن حاجاتشان استفاده میکنند.
تسبیح در ادبیات فارسی
در شعر و ادبیات فارسی دانه های تسبیح را که نشان دهنده زهد وپارسایی یا ریا و تظاهر و دورویی به مسلمانی است، گاه به دانه‌هایی تشبیه کرده‌اند که با آنها مرغان (جویندگان راه حق) را جلب و شکار میکنند.
گاه نیز آن را با زنّار که نشانه ای از مسیحیت بوده اشاره شده است .
